شیوه نامه توسعه آموزش از طریق نیازسنجی و اجرای پروژه های دانش پژوهانه
دانش پژوهی توسعه مرزهای دانش یا تبدیل دانش به شکلهای کاربردی، توسط ذهنی خلاق و به شیوهای بدیع می باشد. وجه مهم دانش پژوهی آموزشی آن است که با انتشار و گسترش فرایند و نتایج فعالیتهای صورت گرفته، از یکسو امکان نقد و ارزیابی آن توسط سایرین فراهم گردد و از سوی دیگر این امکان فراهم شود که جامعه آموزشی بتواند اقدامات بعدی دانش پژوهی خود را بر مبنای این نتایج به پیش ببرد آموزش پزشکی، شامل طیف گستردهای از فعالیتها است که هدف اصلی آن بهبود و ارتقاء صلاحیت حرفه های متخصصین سلامت ازجمله اعضای هیئت علمی، در حوزه آموزش دانشجویان و مراقبت از بیمار می باشد. برای مراقبت از بیمار به بهترین نحوه مطلوب، نیاز به متخصصین مجرب میباشد. آموزش و تدریس در زمینه مباحث پزشکی و طب بالینی نیازمند داشتن هنر و علم در این زمینه می باشد؛ بنابراین، برای کارآمد شدن وتوانمندسازی متخصصین سلامت و تسهیل یادگیری ضروری است فعالیتهای آموزشی و - دانشجویان پژوهشی مبتنی بر شواهد و در مسیر درست هدایت شود.در زمانهای گذشته تمرکز دانشگاهها بر پژوهش ومبتنی بر شواهد علمی نبود چنانچه بررسی ها نشان داد ازلحاظ پیشینه تاریخی اولین دانشگاهها در امریکا با هدف گسترش آموزش با تأکید بر اصول اخلاقی وپس زمینه های مذهبی تأسیس شدند.امروزه در ایران نیز مشابه با سایر نقاط دنیا دانش پژوهشی در آموزش پزشکی به سرعت در حال رشد و شکوفایی است و از سال 1302 موضوع دانش پژوهشی آموزشی در دانشگاهها مطرح شده است و در آیین نامه ارتقاء اعضای هیئت علمی قرارگرفته است و هرساله درجشنواره های آموزشی پژوهشی، فرآیندها در حیطه ارزشیابی آموزشی،تدوین و بازنگری برنامه آموزشی و محصولات آموزشی، مدیریت و رهبری آموزشی، یاددهی-یادگیری و یادگیری الکترونیکی مورد بررسی قرار می گیرد و از فرآیندهای برتر تقدیر می شود و این جشنواره ها فضایی مناسب برای ارائه وتشریک مساعی در رابطه با نوآوری و دستاوردهای علوم پزشکی در حوزه آموزش پزشکی به وجود می آورد؛ اما به نظر می رسدهمچنان موضوع دانش پژوهی در میان برخی از اعضای هیئت علمی غریب و نوآشنا است همواره با اظهار مواردی از قبیل نداشتن فرصت و عدم حمایت از سوی دانشگاهها از طرف اعضای هیئت علمی با مقاومت روبه رو است. همچنین برخی ازاعضای هیئت علمی مشابه سایر مدرسین در دنیا به دلیل عدم مهارت کافی و تجربه قادر به انجام یک فعالیت و اعتقاد به الزام آور – دانش پژوهی آموزشی نیستند
تعاریف و مفاهیم دانش پژوهشی:
در تعریف جدید از دانش پژوهی در آموزش عالی این مفهوم گسترش پیداکرده و در چهار حیطه دانش پژوهی پژوهشی ، دانش پژوهی یکپارچگی ، دانش پژوهی کاربردی و دانش پژوهی آموزش یا تلفیق شکل گیری شده است.
دانش پژوهی پژوهشی:
امروزه در جهان فعالیت بدیع و دانش پژوهانه ممکن است در چهار نوع خود انجام شود؛ پژوهش که شناخته شده ترین و قدیمی ترین و اولین نوع فعالیتهای دانش پژوهی است تنها یکی از انواع آن به شمار می رود.
عده ای از اعضای هیئت علمی در اصل، دانش پژوهی در کشف یا تحقیقات اصیل انجام میدهند. این عرصه از دانش پژوهی که غالباً با تولید مقالات و انتشارات علمی و نظیر آن تعریف می شود، متداول ترین شیوه ای است که برای تصمیم گیری در مورد ارتقاء اعضای هیئت علمی انجام می شود. نگارش مقالات پژوهشی در زمینه های تخصصی، ارائه یک نظریه جدید یا ثبت یک اختراع در این طبقه قرار می گیرد. البته لازم به ذکر است ارزش دانش پژوهی در حیطه تحقیق و کشف نباید تحت تأثیر سایر الگوهای دانش پژوهی کاهش یابد.
دانش پژوهی ادغام:
در دانش پژوهی به شکل یکپارچگی یا تلفیق این سطح از دانش پژوهی از پژوهش محدود فراتر می رود و عضو هیئت علمی درصد جستجوی ارتباط بین پژوهشهای صورت گرفته در درون یکرشته یا حتی بین رشته های مختلف می باشد در این شکل از دانش پژوهی نتایج پژوهش های صورت گرفته منجر به ایجاد مفاهیم و دیدگاه جدیدی می شود. از جمله موارد دانش پژوهی تلفیق مقالات فرا تحلیلی در سطح وسیع)متاآنالیز( و مرورسیستماتیک، نگارش کتاب و نوشتن نقدهای علمی می باشد. در این شکل از دانش پژوهی، دانش جدید تولید نمی شود بلکه عضو هیئت علمی و محققین، دانش موجود را به شکل یکپارچه درآورده و در اختیار دیگران قرارمی دهند.
دانش پژوهی کاربردی:
در دانش پژوهی کاربردی، دانش به دست آمده در عرضه های عملی مورداستفاده قرار می گیرد.دانش پژوهی کاربردی، نشان دهنده مسئولیت دانشگاه در به کارگیری دانش از سایر عرصه های دانش پژوهی است.
سؤال اصلی دانش پژوهی کاربردی آن است که چه میزان از دانش تولیدشده در عمل به کار گرفته می شود. این حوزه، به طور پویا با سایر حیطه های دانش پژوهی ارتباط دارد یک پل ارتباطی بین نظریه و عمل ایجاد میشود. دانشگاه ها باید به موضوعات روز و موردنیاز جامعه بپردازند و دانش را در خدمت حل مشکلات به کار ببرند.
دانش پژوهی آموزش یا تدریس:
آنچه در این مقاله موضوع موردبحث ما است دانش پژوهی آموزشی است این نوع از دانش پژوهی یک مدل از تدریس است که در حوزه آموزش کارکرد دارد. یکی از اشکال دانش پژوهی است که تاکنون کمتر مورد توجه قرارگرفته است. آنچه اکنون در آئین نامه ارتقا اعضا هیئت علمی تحت نام دانش پژوهی ذکرشده است.شامل دانش پژوهشی در تدریس یا همان دانش پژوهشی آموزشی است؛ بنابراین به توضیح بیشتر در این زمینه خواهیم پرداخت. برای اینکه شناخت آن دسته از فعالیتهای آموزشی که در حوزه دانش پژوهشی قرار می گیرند میسر گردد، لازم است تفاوتهای بین آموزش برجسته آموزش مبتنی بر دانش یا رویکرد عالمانه ودانش پژوهشی آموزشی مشخص شود.
آموزش برجسته:
آن بخش از فعالیتهای آموزشی که از کمیت مناسبی برخوردار هستند و انجام دهنده فعالیت با ارائه مستنداتی کیفیت و کارآیی آنها را اثبات می نماید در حوزه آموزش برجسته قرار می گیرند.همه اعضای هیئت علمی صرفه نظر از اینکه در چه حوزه ای فعالیت می کنند باید مدرس خوبی بوده و همه وظایف خود را در تدریس تهیه اسلاید، طرح درس و آموزش طبق سرفصلهای آموزشی( به نحوه احسن و با کیفیت انجام دهند همان چیزی که جزء وظایف استاد تلقی می گردد.
آموزش مبتنی بر دانش یا رویکرد عالمانه:
در آموزش با رویکرد عالمانه این تعاملات شامل استفاده از نتایج و دستاوردهای موجود در این حوزه و به عبارت دیگر اتخاذ یک رویکرد مبتنی بر دانش و شواهد موجود در زمینه آموزش است)آموزش مبتنی بر شواهد(.به بیان ساده تر آموزش دهنده با استفاده از یک روش نظام مند و با اطلاع از دانش موجود در متون و منابع، یک فعالیت آموزشی را طراحی، اجرا و ارزیابی می نمایدتا این مرحله هنوز فعالیت آموزشی به عنوان فعالیت دانش پژوهی تلقی نمیشود بلکه از آن به عنوان آموزش مبتنی بر شواهد یا رویکرد عالمانه به آموزش یاد می شود. برای مثال استادی که از معیارهای درست برای ارزیابی دانشجویان استفاده می کند و کیفیت سؤالات خود را مدام بهبود می بخشد و محتوای آموزشی خود را مطابق با دانش روزبه روز می کند و مدام در جهت توسعه خود گام برمیدارد با رویکرد عالمانه به آموزش عمل می کند؛ یعنی عضو هیئت علمی از متونهای موجود در دنیا استفاده می کند و کیفیت کار خود را بهبود می بخشد.
دانش پژوهی آموزشی:
در سطوح بالاتر این فعالیتها دانش پژوهشی آموزشی قرار دارد و آن زمانی است که آموزشدهنده تعاملاتی را با جامعه آموزشی برقرار می کند. دانشی که از طریق پژوهشهای پایه و یا با ادغام کردن معلومات به دست آمده را در کلاس پیاده می کند و به گونه ای عمل می کند که با روش مؤثر معنی دار قابل انتقال به دیگران باشد.از همین رو لازم است اعضای هیئت علمی بتوانند به نحو مؤثری دانش و تجربه خود را در اختیار دیگران قرار دهند. به بیانی دیگر دانش پژوهشی آموزشی طراحی و پیاده سازی فعالیتهایی است که منجر به ارتقای یادگیری میشود.وقتی سطح عملکرد عضو هیئت علمی از حد تدریس بالاتر می رود و در حوزه دانش پژوهی قرار میگیرد، نه تنها به فراگیران کمک میکند، بلکه در سطح بالاتر به جامعه در این نگاه ، آموزش دهندگان نیز کمک می کند.
عضو هیئت علمی علاوه بر دانش و مهارت پایه حرفه ای خود، باید مهارت طراحی تدریس، اجرای باکیفیت آن ومهارتهای ارزیابی یادگیری را داشته باشد. بدین ترتیب عضو هیئت علمی دپارتمان شنوایی شناسی علاوه بر تسلط علمی به این دانش لازم است بتواند برای انتقال تجارب یادگیری مناسب برای آموزش به دانشجوی خود به طور آکادمیک و با یک رویکرد عالمانه برنامهای طراحی، اجرا و ارزشیابی نماید و سپس در تعامل با محیط آنها را ارتقا دهندآنچه فعالیتهای آموزشی را وارد حوزه دانش پژوهشی آموزشی می نماید قرار دادن نتایج حاصل از آنها در اختیار جامعه آموزش و آموزش دهندگان است به گونه ای که اعضای این جامعه بتوانند آن را مورد ارزیابی نقادانه قرار دهند و به علاوه فعالیتهای بعدی خود را بر مبنای آن استوارسازند. مجری فعالیت با این کار منابع تازه ای را در اختیار جامعه آموزشی قرار می دهد و با این کار منجر به پیشبرد
دانش در عرصه آموزش می گردد.در این نوع دانش پژوهشی علاوه بر اینکه فرد از متون موجود استفاده می نماید و کار خود را بهبود می بخشد. دیگران را از کار خود مطلع میکند و کار او توسط دیگران مورد ارزیابی نقادانه قرار می گیرد و به علاوه فعالیتهای بعدی سایرافراد میتواند بر مبنای آن استوار شود. از نظر Robert و Hansen یک فعالیت علمی زمانی دانش پژوهشی تلقی می شود که دارای رویکردی عالمانه بوده و آگاهانه، منظم و خلاقانه تدوین و توسعه یابد و پس از دستیابی به اهداف، نتایج حاصل از آن توسط همتایان موردنقد و ارزیابی قرار گیرد و در دسترس عموم قرار داده شود. به گونه ای که سایر افراد بتوانند بر پایه آن، اقدامات و فعالیتهای بعدی را انجام دهند. همچنین فعالیت مورد بررسی واجد معیارهای گلاسیک باشد. Glassick و همکاران با تعریف معیارهای ششگانه برای فعالیتهای دانش پژوهانه شناخت و ارزشیابی آنها را براساس این معیارها تسهیل نمودند. (جدول شماره 1)
دانش پژوهشی انجام فعالیتی بدیع در جهت حل مسئله،گسترش مرزهای دانش و ورود به عرصه های جدید است که دارای اهداف مشخص، آماده سازی کافی، استفاده از روشمندی مناسب، ارائه نتایج مهم و قابل توجه، ارائه و معرفی مناسب برنامه و برخورد نقادانه با آن می باشد.
سؤالی که اینجا مطرح می شود این است که پژوهش در آموزش یا همان دانش پژوهی پژوهشی و دانش پژوهی آموزشی چه تفاوتی دارند؟ پژوهش در آموزش همان پژوهشی است که تاکنون در زمینه آموزش تجربه نموده ایم. پژوهش در آموزش از این نظر که متون مورد استفاده در آن از آموزش پزشکی است شباهت به دانش پژوهی آموزشی دارد درحالیکه متدلوژی آن بیشتر پژوهشی است تا توسعه آموزش. حال آنکه دانش پژوهی آموزشی فعالیتی بدیع، نوآورانه و مبتنی بر رویکرد عالمانه است و باید به نوعی انتشار یافته باشد که امکان دسترسی عموم به آن فراهمشده باشد همچنین توسط گروه خبرگان همگن مورد ارزیابی قرارگرفته باشد و بهگونه ای طراحی شده باشد که دارای معیارهای گلاسیک برای ارزیابی باشد ازآنجاکه بعد دانش پژوهی آموزشی به طور خاص اخیراً در آیین نامه ارتقاء مورد توجه قرارگرفته است اهمیت انجام و نگارش آن را دوچندان می کند. آنچه اکنون در آئین نامه ارتقا اعضا هیئت علمی تحت نام دانش پژوهی آمده شامل چهار نوع دانش پژوهی نمی شود. در این آئین نامه آنچه ذیل عنوان دانش پژوهی آمده منظور دانش پژوهی در تدریس یا همان دانش پژوهی آموزشی است و پژوهش در آموزش موردنظر نیست؛ بنابراین در ادامه به توضیح بیشتر در زمینه نگارش آن خواهیم پرداخت.
نحوه نگارش اجزای فرآیند دانش پژوهی آموزشی:
اجزای تشکیل دهنده فرم نگارش فرایند دانش پژوهی آموزشی مختص جشنواره شامل تدوین عنوان، تعیین حیطه نوآوری، نام صاحب(صاحبان)فعالیت نوآورانه، نام همکاران، محل انجام فعالیت، مدت زمان اجرا، هدف کلی، اهداف ویژه، بیان مسئله، مرور تجربیات و شواهد خارجی، مرور تجربیات و شواهد داخلی، شرح مختصری از فعالیت صورت گرفته، شرح مختصری از فعالیت صورت گرفته به انگلیسی، شیوه های تعامل با محیط که در آن فعالیت نوآورانه به محیط معرفی شده و یا مورد نقد قرارگرفته، نتایج حاصل از این فعالیت و اینکه فعالیت ارائه شده چگونه موفق شده است به اهداف خود دست یابد و در نهایت سطح نوآوری می باشد.
فعالیت آموزشی زمانی دانش پژوهی تلقی می شود که دلالت بر دانش روز و دربرگیرنده دستاوردهای روز علمی در زمینه تدریس باشد، از مرور همگان استقبال نماید توسط گروه خبرگان همگن مورد ارزیابی قرارگرفته باشد و به گونه ای طراحی شده باشد که دارای معیارهای گلاسیک برای ارزیابی باشد و تحقق یادگیری در دانشجو را جستجو نماید. علاوه برآن، لازم است این فعالیت اولاً بدیع و نوآورانه بوده و ضمن داشتن ابعاد کمی و کیفی مناسب دربرگیرنده تعامل انجام دهنده)گان( آن فعالیت با جامعه آموزش علوم پزشکی نیز باشد. به منظور برقراری این تعامل لازم است که مجری یا مجریان فعالیت موردنظر نشان دهند که برای اجرای آن از منابع و مستندات موجود در متون آموزش علوم پزشکی بهره بردهاند)مرور تجربیات جهانی در آموزش( و محصول و نتیجه فعالیت آموزشی آنها نیز به نحو مناسبی در اختیار سایر اعضای جامعه آموزش علوم پزشکی قرارگرفته است)انتشار و گسترش فرآیند و نتایج فعالیتهای انجام گرفته و محصولات آموزشی( به گونه ای که سایر افراد میتوانند بر پایه آن نتایج، اقدامات و فعالیتهای بعدی را انجام دهند. دانش پژوهی آموزشی در کیفیت فرآیندهای آموزشی و یادگیری دانشجویان از اهمیت بیشتری برخوردار است بنابراین لازم است زمینه آشناسازی جامعه دانشگاهی با این مفهوم و توانمندسازی آنها در اجرای آن فراهم شود.
بر اساس این معیارها دانش پژوهی انجام فعالیتی بدیع در جهت حل مسأله،گسترش مرزهای دانش و ورود به عرصه های جدید است که دارای اهداف مشخص، آماده سازی کافی، استفاده از روش مندی مناسب، ارائه نتایج مهم و قابل توجه، ارائه و معرفی مناسب برنامه، برخورد نقادانه با آن می باشد .فعالیت دانش پژوهی باید:
اهداف شفاف ، با اهمیت و واقع بینانه داشته باشد.
از آماده سازی کافی برخوردار باشد.
متدولوژی مناسب در اجرای آن بکار گرفته شده باشد.
نتایج آن مهم و قابل توجه باشد.
به شیوه مناسب در اختیار عموم قرار گیرد.
تعامل نقادانه با آن صورت گرفته باشد.
